معرفی و دانلود کتاب حماسه و نافرمانی: بررسی شاهنامه فردوسی

معرفی کتاب حماسه و نافرمانی: بررسی شاهنامه فردوسی

کتاب حماسه و نافرمانی اثری است از ایران‌شناس معاصر و شناخته‌شده، دیک دیویس. او در این کتاب با رویکرد نقد ادبی، به عنصر «تنازع و کشمکش»، به‌عنوان پس‌زمینه‌ای که اساساً بر بسیاری از داستان‌های حماسی در جهان ضمیمه می‌شود، پرداخته است. عنصری که در شاهنامه‌ی فردوسی، در دو الگوی «نزاع شاه و زیردست»، و نیز «نزاع پدر و پسر» تجلی پیدا کرده است. رویکرد نویسنده ناظر بر جنبه‌های فراروایی شاهنامه درمورد این تخاصم‌هاست؛ جنبه‌هایی که شاعر، جدا از تنه‌ی اصلی و تاریخی داستان، بدان‌ها افزوده است.

درباره‌ی کتاب حماسه و نافرمانی

مطابق عادت و بر اساس رسمی دیرینه، مواجهه‌ی ما با هر اثر بدین‌گونه بوده است که نخست به معنای لغوی عنوان نگاهی افکنده و از پی آن، به سوی فهم کُنه اثر گام برمی‌داریم. در لغت، «شاهنامه»، این ستاره‌ی درخشان سپهر فرهنگ ایران‌زمین، بیانگر کتابی است که نقل و گزارش از تاریخ می‌کند. «نامه» را در ادبیات فارسی میانه باید به «کتاب» ترجمه کرد؛ شاهنامه، «کتاب شاهان» است و سنت شاهنامه‌نویسی، سنتی منحصربه‌فرد در میان ایرانیان. احتمالا از روزگاران هخامنشی یا اشکانی بود که تاریخ و سرگذشت ایران را ضمن بخش‌بندی دوره‌ای آن بر اساس نام پادشاه هر دوره به نگارش درآوردند. اما آن‌چه این شیوه از تاریخ‌نگاری را متمایز از همتایان می‌گرداند، درهم‌آمیختگی آن با لایه‌هایی از داستان‌های اسطوره‌ای و آرایه‌های ادبی است. به بیان دیگر، جداسازی وجه تاریخی و ادبی در تاریخ‌نگاری سنتی ایران غیرممکن است. در این شیوه، نام‌ها و رویدادهای عینی و حقیقی، شانه‌به‌شانه‌ی روایات خارق عادت و آمیخته به افسانه گام برداشته‌اند. شما می‌توانید از وقایع تاریخی در دوران این یا آن پادشاه باستانی ایران، از خلال خواندن شاهنامه‌ها (شاهنامه در معنای عام) آگاه شوید، اما ناگزیرید -برای مثال- به داستان جنگی افسانه‌ای که پهلوانی در همان دوران با دیوی داشته است نیز گوش بسپارید.

پس یکی از نخستین مطالبی که در این‌جا روشن می‌شود این است که باید بدانیم در مواجهه با شاهنامه‌های ایرانی، اعم از نمونه‌های پیشااسلامی آن در ادبیات پهلوی و نیز نظم و نثرهای ادبیات دری پس از اسلام، نه صرفاً با یک کتاب تاریخی روبه‌روییم و نه اثری منحصراً ادبی؛ بلکه آمیخته‌ای از این دو وجه در پیش روی ما قرار گرفته است. آن‌چه دیک دیویس (Dick Davis) در اثر خود حماسه و نافرمانی (Epic and Sedition) مورد پردازش قرار داده است، نگاهی نقادانه به شاهنامه‌ی فردوسی، به‌مثابه‌ی یک اثر ادبی است. دیویس در این کتاب، با استخراج عناصر و مفاهیمی سیاسی و اجتماعی از دل داستان‌های شاهنامه، این منظومه‌ی عظیم را در جایگاهی فراتر از یک گزارش تاریخی صرف، بلکه دربردارنده‌ی الگوواره‌ها، فرم‌های روایی و مفاهیم قابل تشخیصی به‌شمار آورده و بررسی می‌کند.

فردوسی؛ شاعر یا مورخ؟

دیک دیویس، شاعر انگلیسی-آمریکایی و پژوهشگر معاصر در حوزه‌ی ادبیات ایران است. وی همچنین یک منتقد در حوزه‌ی نئوفرمالیسم تلقی می‌شودو بر این باور است ابوالقاسم فردوسی در اثر سترگ و حجیم خود، هرگز بسان یک راوی و انتقال‌دهنده‌ی صرف عمل نکرده است. در جای‌جای ابیات و صورت داستان‌ها، عناصر و المان‌هایی دیده می‌شود که به نحو نمادپردازانه، پیام‌آور مضامینی اخلاقی، سیاسی، اجتماعی و روانشناختی هستند. عنصر برجسته و روشنی که دیویس در خلال داستان‌های شاهنامه‌ی فردوسی مشاهده کرده و در این اثر بدان پرداخته است، اصل «کشمکش» است. فردوسی به‌عنوان یک شاعر که کتاب شعری در باب تاریخ ایران نگاشته است، برخلاف یک تاریخ‌نگار و نویسنده‌ی اثر تاریخی صرف، تاکید بسیاری دارد بر آنچه بن‌مایه‌ی داستان‌ها و وقایع را ساخته است (معنای زیرین). کشمکش در حماسه‌ی ایرانی عنصری است که در مصادیق بسیاری از داستان‌ها و در گرو نسبت‌های گوناگونی میان افراد متجلی شده است. در یک دسته‌بندی کلی، دیویس این تنازع و کشمکش را که مشخصه‌ی ذاتی شعر حماسی می‌داند، در چهار دسته تقسیم می‌کند: 1. کشمکش میان ایرانیان و بیگانگان، 2. کشمکش میان پهلوانان و دیوان، 3. کشمکش میان شاهان و زیردستان و 4. کشمکش میان پدران و پسران.

اقسام کشمکش و تنازع در شاهنامه‌ی فردوسی

دیک دیویس تنها به دو قسم از کشمکش‌ها پرداخته است و ابتدا نافرمانی میان شاه و زیردستان را مورد بررسی قرار داده. موارد متعددی در شاهنامه دیده می‌شود که مردی از افراد شاه، خواه پهلوان، وزیر و... بر خلاف سنت دیرینه، به تمرد و نافرمانی از شاهنشاه روی آورده است. فردوسی در مواردی‌چند، همچون درگیری‌های بعضاً خصمانه میان گشتاسپ و رستم، افراسیاب و پیران، که رنگی اساطیری دارند، و همچنین وقایعی اساساً تاریخی همچون داستان هرمزد ساسانی و بهرام چوبینه، رویارویی عنادآمیز و ستیزبرانگیز میان شاه و یکی از بزرگان کشور را متعلق روایت و بررسی خویش قرار داده است. مطلب درخور توجه در نگاه دیویس این است که فردوسی، در این‌جا بسان یک روایتگر تاریخی صرف عمل نکرده است. حکیم توس با تدوین و مهیاسازی عناصر فرمی و سمبلیک گسترده، خودِ امر «نافرمانی» را نیز در این داستان‌ها مورد بررسی و شرح و نقد قرار داده است.

همان‌گونه که گفتیم، در بخش دوم کتاب حماسه و نافرمانی نمونه‌ای دیگر از تقابل و مواجهه را ملاحظه می‌کنیم. این بار به نمونه‌های گوناگونی از کشمکش‌های میان پدر و پسر می‌رسیم. کشمکش‌های پدر و پسری در شاهنامه‌ی فردوسی، در دو حالت کلی دیده می‌شود. گاهی این پدر و پسر از نسبت میان خود آگاه نیستند، چون داستان رستم و سهراب. و گاه نیز این پیکار در عین هشیاری و آگاهی صورت می‌پذیرد؛ همچون داستان کاووس و سیاوش، یا گشتاسپ و اسپندیار. نگاهی نقدمحور به این تنازع و زدوخوردها بخش دیگری از بررسی ادبی دیک دیویس بر شاهنامه‌ی فردوسی است.

کتاب حماسه و نافرمانی اثری است از دیک دیویس که توسط سهراب طاووسی به فارسی برگردانده شده است. چاپ این کتاب را انتشارات ققنوس عهده‌دار بوده است.

نکوداشت‌های کتاب حماسه و نافرمانی

• این اثر را می‌توان بهترین کتاب مقدماتی که تاکنون درمورد شاهنامه نگاشته شده است به‌شمار آورد. (دکتر احسان یارشاطر؛ سردبیر فقید دانشنامه‌ی ایرانیکا)
• دیویس با بینشی ژرف به زمینه‌های بنیادین شاهنامه می‌پردازد و پاسخ‌هایی شایسته به پرسش‌هایی که مطرح کرده است ارائه می‌دهد. (روزنامه‌ی تایمز)
• دیک دیویس با موفقیت توانسته است بر احیای کشمکش‌ها و مسائلی که به شاهنامه شکل داده‌اند، فائق آید. (مجله‌ی the Royal Asiatic Society)

کتاب حماسه و نافرمانی برای شما مناسب است اگر

• به نقد ادبی علاقه‌مندید.
• دوستدار شاهنامه‌ی فردوسی و داستان‌های آن هستید.
• می‌خواهید از زاویه‌ی یک ایران‌شناس غربی شاهنامه‌ی فردوسی را بازخوانی کنید.

در بخشی از کتاب حماسه و نافرمانی: بررسی شاهنامه فردوسی می‌خوانیم

فردوسى بیشتر از ثعالبى و طبرى به داستان‌هاى مربوط به خاندان نریمان (سام، زال، رستم و فرامرز) مى‌پردازد. به نظر مى‌رسد دو مورخ تمایل دارند این چرخه را به نفع آنچه کانون اصلى توجه‌شان بوده، یعنى توالى شاهان ایران، کمرنگ کنند. در مقابل، فردوسى توجه زیادى به سرنوشت این خاندان کرده است. او بر تفاوت آنان با خاندان شاهى تأکید کرده و اغلب داستان‌هاى شاهان را تا حد صدها بیت رها کرده تا به سرنوشت زال یا، به‌ویژه، رستم بپردازد. تفاوت مشهود در تأکید (به عنوان مثال در ذکر داستان سهراب) به خواننده مى‌فهماند آنچه براى فردوسى مهم بوده براى ثعالبى و طبرى اهمیت چندانى نداشته است؛ شاعر توجه ما را به محور دوم رخدادها و ارزش‌ها معطوف مى‌کند که در کنار رخدادها و ارزش‌هاى نخست کتاب یعنى روایت پادشاهان قرار مى‌گیرد و حتى گاهى با آن‌ها در تعارض است.

دغدغه دوم یا جایگزین زمانى روشن مى‌شود که برخورد فردوسى با حکومت‌هاى اسطوره‌اى ایران را با برخورد طبرى با آنان، که اثر او همان‌طور که دیدیم به عنوان الگو و منبع براى فردوسى قابل دسترسى بوده است، مقایسه کنیم.

طبرى یک محور توجه جایگزین هم درباره پادشاهان ایران دارد، و این دیدگاه برگرفته از داستان‌هاى نقل‌شده در قرآن است؛ به عبارت دیگر، دغدغه او این است که تاریخ ایران را با دیدگاه عربى/ قرآنى ابتداى تاریخ جهان یکسان کند. فردوسى این روش را به طور کامل نادیده گرفته است و هیچ تلاشى براى مطابقت دادن اسطوره‌هاى ایرانى با آنچه در قرآن آمده است نمى‌کند. ایرانِ او از دل واقعیت قرآنى با شخصیت‌هایى مانند آدم و نوح بیرون نیامده است، بلکه ایرانِ او دغدغه اصلى و اولیه خداوند است. دو واقعیت مثبتى که فردوسى در پذیرش آنان مشکل دارد، برخلاف کتاب طبرى، سنت قرآنى و ایرانى نیست، بلکه دو جنبه از سنت خود ایرانى است: سنت شاهان کیانى و سنت حکمرانان سیستان. مثلاً، فردوسى چگونگى انتخاب کیقباد به پادشاهى از سوى زال و شوراى نخبگان را به‌تفصیل توصیف مى‌کند، که رستم پسر زال او را به پادشاهى دعوت مى‌کند و با کمک هم او از مصیبت بالقوه‌اى که حتى قبل از به پادشاهى رسیدن تهدیدش مى‌کند رهایى مى‌یابد.

فهرست مطالب کتاب

یادداشت مؤلف بر ترجمه فارسى
مقدمه مترجم
سپاسگزارى
پیشگفتار
مقدمه
حماسه و نافرمانى
1. آیا نافرمانى هست...؟
2. شاه و زیردست
طرح مسئله: بهرام گور، مزدک، کاوه
خاندان نریمان: سام
خاندان نریمان: زال
خاندان نریمان: رستم
خاندان نریمان: نمایى کلى
پیرانِ ویسه
ساسانیان: اردشیر
ساسانیان: انوشیروان
هرمز، بهرام چوبینه و گُردیه
نتیجه‌گیرى: رستم و بهرام چوبینه
3. پدر و پسر
طرح مسئله: محبت پدرانه، خشونت پدرانه
سام و زال
رستم و سهراب
کاوس و سیاوش
گشتاسپ و اسفندیار
پدر و پسر: نمایى کلى
4. در چاه افراسیاب